Rus biyologlar CRISPR yöntemiyle düzenlenmiş bebekler planlıyor

Konu: Biyoloji

Okuma Süresi: 15 dk.

T lenfositleri enfekte eden HIV virüsünün bilgisayar görüntüsü. Credit: Kateryna Kon Getty Images

Bu tartışmalı öneri, geçen yıl Çinli bir bilim insanının embriyoları düzenleyerek ikiz bebekler oluşturduğunu iddia etmesinin arkasından geliyor.

Rus bir bilim insanı, genleri düzenlenmiş bebekler üretmeyi planladığını ve bu eylemi uygulayacak bilinen ikinci kişi olacağını söylüyor. Ayrıca, bu tür deneylerin, onları haklı çıkaracak koşullar ve güvenlik önlemleri üzerinde uluslararası bir etik çerçevede anlaşma sağlanıncaya kadar yasaklanmasına dair bilimsel fikir birliğine karşı da direnç göstermeyi planlıyor.

Moleküler biyolog olan Denis Rebrikov, geni düzenlenmiş embriyoları kadınlara yerleştirmeyi, eğer onay alabilirse 2019 bitiminden önce gerçekleştirmeyi planladığını, ünlü bilim dergisi Nature’a anlattı. Çinli bilim insanı He Jiankui, 2018 Kasım ayında dünyanın ilk genleri düzenlenmiş bebeklerini –ikiz kızları- yarattığını açıkladığında, uluslararası bir tepkiye sebep oldu.

Deney CCR5 olarak adlandırılan geni (Çinli bilim insanının da düzenlediği gen) hedefliyor, fakat Rebrikov kendi tekniğinin daha büyük yararlar sunacağını, daha az tehlike teşkil edeceğini ve etik açıdan da hukuka uygun ve halk tarafından kabul edilebilir olduğunu iddia ediyor. Rebrikov, HIV-pozitif annelere (aids hastası olan) yerleştirilmiş embriyolarda, uterustaki bebeğe virüsün geçme risklerini azaltmak için, HIV virüsünün hücre içine girmesini sağlayan bir proteini kodlayan geni etkisiz hale getirmeyi planlıyor.

Rebrikov, Moskova’da Rusya’nın en büyük üreme (doğurganlık) kliniği olan Kulakov Ulusal Kadın Hastalıkları Doğum ve Perinatoloji Medikal Araştırma Merkezi’nin genom-düzenleme laboratuvarına başkanlık etmektedir ve aynı zamanda Moskova Pirogov’da Rusya Ulusal Araştırma Medikal Üniversitesi’nde araştırmacıdır.

Rebrikov, halihazırda şehirdeki bir HIV merkeziyle anlaşma yaptığını ve burada tedavi gören HIV ile enfekte olmuş kadınların deneyde yer alarak iyileşmek istediğini söylüyor.

Öte yandan, Nature dergisi ile temasa geçen bilim insanları ve biyoetikçiler Rebrikov’un planlarından rahatsız.

California Berkeley Üniversitesi’nden CRISPR-Cas9 genom düzenleme sisteminin öncüsü moleküler biyolog Jennifer Doudna (2020 Nobel Kimya ödülü sahiplerinden), Rebrikov’un kullanmayı planladığı bu teknolojinin henüz hazır olmadığını söylüyor. “Bu sürpriz değil, fakat çok umut kırıcı ve rahatsız edici”.

Dünya Sağlık Örgütü’nde (DSÖ), insan genomunu düzenlemek için etik yönetim politikalarını düzenleyen komitede de yer alan ve aynı zamanda Wisconsin-Madison Üniversitesi’nde biyoetik ve hukuk alanında araştırmacı olan Alto Charo, Rebrikov’un planlarının bu teknolojinin etik bir kullanımı olmadığını söylüyor. “Şu anda bu protokole devam etmek sorumsuzluktur” diye de ekliyor.

Kural ve Düzenlemeler

Gen düzenlenmesi yapılmış embriyoların insan vücuduna yerleştirilmesi bazı ülkelerde yasaklanmıştır. Rusya’nın pek çok durum için genetik mühendisliği yasaklayan bir yasası var, fakat embriyoda gen düzenlenmesiyle ilgili bu kuralların nasıl uygulanacağı konusu çok açık değildir. Bir dizi ülkede, bu tür düzenlemelerin 2017 yılına ait bir analize göre, Rusya’nın üremeye yardımcı düzenlemeleri, gen düzenlenmesine açıkça atıfta bulunmuyor. (Çin’deki yasa da belirsizdir: 2003 yılında, sağlık bakanı genetik olarak değiştirilmiş insan embriyolarını üremek için kullanılmasını yasakladı ama bu yasak hiç ceza içermiyor ve yasal statüsü de belirsiz ve hala da belirsizliğini koruyor).

Rebrikov, gen düzenlemesi yapılmış embriyoların klinik kullanımı ile ilgili düzenlemelerin sağlık bakanlığı tarafından önümüzdeki dokuz ay içinde açıklığa kavuşturulmasını bekliyor. Rebrikov HIV’li kadınlara yardım etmek için aciliyet duygusu hissettiğini ve Rusya düzenlemeler üzerinde tartışılmaya başlamadan önce bile deneylerine devam etme eğiliminde olduğunu söylüyor.

Ancak diğer yandan da Rebrikov, deneylerinden dolayı cezalandırılma şansını azaltmak adına sağlık bakanlığı  dahil, üç devlet ajansından onay almak için çabalamayı planlıyor. Bu 1-2 ay kadar sürebilir, diyor.

Moleküler genetikçi olan ve son zamanlarda devletin düzenlediği gen düzenlenmesi için bir fon sağlama programında yer alan Konstantin Severinov, böyle onayların zor olacağını söylüyor. Zamanını, Piscataway’da Rutgers Üniversitesi, New Jersey ve Moskova yakınlarında Skolkovo Bilim ve Teknoloji Enstitüsü’nde geçiren Severinov, Rusya’nın güçlü Ortodoks kilisesinin gen düzenlemesine karşı çıktığını söylüyor.

Boston Massachusetts’de Harvard Tıp Fakültesi’nde genetikçi olan, ayrıca Rebrikov’un planlarını Nature dergisinden haber alan George Daley, herhangi bir bilim insanının kadınlara genleri düzenlenmiş embriyoları yerleştirme girişiminden önce, bilimsel yapılabilirliği ve etik olarak izin verilebilirliği hakkında şeffaf ve açık bir tartışma yapılması gerektiğini söylüyor.

Gen düzenlenmesi yapılmış embriyoların yarattığı büyük küresel tartışmanın bir diğer nedeni de, eğer bu bebeklerin büyümesine izin verilirse, bu düzenlemelerin – germ hattını (üreme hattı) değiştirmek olarak bilinen geniş kapsamlı bir müdahale olarak – gelecek nesillere aktarılabilecek olmasıdır. Araştırmacılar, bu teknolojinin günün birinde orak hücre anemisi ve kistik fibroz gibi genetik hastalıkların ortadan kaldırılmasında yardımcı olacağı konusunda hemfikirler, ancak insan değişiminde kullanılmadan önce çok daha fazla teste ihtiyaç var.

Rebrikov’un duyurusunun ardından, bazı bilim insanları germ hattı düzenleme üzerine uluslararası erteleme için çağrılarını yeniledi. Bu henüz gerçekleşmemiş olsa da, DSÖ, ABD Ulusal Bilimler Akademisi, Birleşik Krallık Kraliyet Derneği ve diğer önde gelen kuruluşlar, insanlarda genom düzenlenmesiyle ilgili – genellikle gereksiz ve aşırı risk oluşturanlar olarak tanımlanan – etik dışı ve tehlikeli kullanımları nasıl durduracaklarını tartışmaktdırlar.

 HIV Pozitif Anneler

HIV virüsü taşıyan babalardan sperm alarak sürdürdüğü deneyler çokça eleştirilmesine rağmen, çinli bilim insanının amacı insanları enfeksiyon kapmaya karşı koruma isteğiydi. Fakat bilim insanları ve etikçiler (ahlak bilimciler) doğum kontrolü gibi, enfeksiyon risklerini azaltacak diğer yolların varlığından dolayı bu fikre karşı çıktılar. Charo, HIV’in anneden bulaşmasını engellemek için kullanılan bazı ilaçlar gibi makul alternatifler de olduğunu söylüyor.

Rebrikov bu iddialar ile hemfikir ve bu yüzden embriyoları sadece standart anti-HIV ilaçlarına tepki vermeyen, HIV-pozitif annelerin bir alt grubuna yerleştirmeyi planlıyor. Çünkü bu grup annelerin enfeksiyonu çocuklarına bulaştırma riski çok yüksektir. Eğer CCR5 genini etkisizleştirme başarıyla düzenlenirse, riskin büyük oranda azalacağını söylüyor. “Bu, bu tür tedaviyi gerektiren klinik bir durumdur” diyor, Rebrikov.

Pek çok bilim insanı CCR5 geninin embriyoda düzenlenmesi için haklı bir sebep olmadığını, öyle olsa bile, risklerin yararlarından daha fazla olacağını söylüyor. Tedavi planlandığı gibi gitse  ve hücrelerdeki CCR5 geninin her iki kopyası da etkisiz hale getirilse bile, bazı bebeklere hala HIV bulaşma riski vardır. CCR5 tarafından kodlanan hücre yüzey proteinin, HIV enfeksiyonlarının yaklaşık %90’ı için giriş yolu olduğu düşünülmektedir, ancak ondan kurtulmak HIV enfeksiyonunun diğer bulaşma yollarını etkilemeyecektir. Canberra’da Avustralya Ulusal Üniversitesi’nden Gaetan Burgio, embriyolardaki gen düzenlemelerinin güvenliği hakkında hala bazı bilinmeyenlerin olduğunu söylüyor. Ve bu geni düzenlemedeki yararlar nedir diye soruyor ve ekliyor “Ben göremiyorum”.

Hedefi Tutturmak

Daha genel olarak bakılırsa, embriyolarda gen düzenlemesinin güvenliği hakkında endişeler vardır. Rebrikov kendi deneyinde olduğu gibi CRISPR-Cas9 genom düzenleme aracının kullanıldığı diğer deneylerin de güvenli olacağını iddia ediyor.

Embriyolarda gen düzenlemeyle ve dolayısıyla Rebrikov’un deneyiyle ilgili en büyük endişe, CRISPR-Cas9 hedeflenen genden uzakta kasıtsız ‘hedef dışı’ mutasyonlara neden olması, örneğin tümör-baskılayıcı genlerin susturulmasına neden olursa bu tehlikeli olabilir. Ancak, Rebrikov “hedef dışı” mutasyonların olmasını engelleyecek bir yöntem geliştirdiğini söylüyor ve bir ay içinde büyük olasılıkla BioRxiv (henüz hakem değerlendirmesine tabi olmayan ön makale arşivi) ya da hakemli bir dergide, ön bulgularını yayınlamayı planlıyor.

Nature ile iletişime geçen bilim insanları, hedef dışı mutasyonlar hakkında ya da CRISPR-Cas9’un kullanıldığı “tam olarak doğru mutasyonlar” olarak adlandırılan doğru genin düzenlendiği, fakat bilim camiasında kabul gören yöntem(ler) dışındaki yöntem ile yapılacak bu tür bir çalışma için verilen güvenceleri şüpheli buluyor.

Geçen yıl Rebrikov, baş editörü olduğu Bulletin of the RSMU dergisinde yayınlanan çalışmasında, CCR5 geninin her iki kopyasında da etkisizleştirdiğini (32 bazlık bir kısmın silindiği) rapor etti. Normalde, bilim insanlarının bir çıkar ilişkisi olduğu dergilerde yayın yapması etik değildir. Ancak Rebrikov, bu dergide yayın yapmasında herhangi bir çıkar çatışması olmayacağını, çünkü editörlerin ve hakemlerin yazarların makalelerini kör hakemlik yöntemiyle (hakemlerin makaleyi kimin yazdığını bilmeden değerlendirmesi) değerlendirdiğini söylüyor.

Fakat Doudna (2020 Nobel Kimya Ödülü sahibi, yöntemi geliştiren bilim insanlarından) bu sonuçlara şüpheyle yaklaşıyor. “Gördüğüm veriler, DNA onarımının çalışma şeklinin kontrol edilmesinin o kadar da kolay olmadığını söylüyor”. Burgio da, gen düzenlemesiyle ilgili durumlarda da sıklıkla gözlendiği gibi düzenlemelerin büyük olasılıkla tespit edilmesi zor olan silinmelere ya da eklemelere neden olacağını düşündüğünü söyleyerek Doudna’yı doğruluyor.

Yanlış düzenlemeler, yani genin doğru etkisizleştirilmemesinden dolayı HIV hücreye hala giriş yapabilir ya da değişmiş genin tamamen farklı veya öngörülemez bir şekilde işlev görebileceği anlamına gelebilir. “Gerçek bir karmaşa olabilir” diyor Burgio.

Dahası, Rebrikov’un planlarını eleştiren bilim insanları, değiştirilmemiş CCR5 geninin henüz anlaşılmamış ve bazı yararları olan işlevleri olduğunu söylüyor. Örneğin, Nil virüsü ya da grip enfeksiyonunu izleyen ana komplikasyonlara karşı koruma sağlıyor gibi görünüyor. Burgio, “CCR5’in HIV’in hücreye girişindeki rolü hakkında pek çok şey biliyoruz, fakat diğer etkileri hakkında pek bir şey bilmiyoruz” diyor. Geçen hafta yayınlanan bir çalışmada ise CCR5 geninin çalışan bir kopyası olmayan kişilerin, daha kısa bir ömre sahip olduğunu öne sürüyor.

Rebrikov, eğer Rusya’nın güncellenmiş düzenlemeleri yürürlüğe girmeden çalışmalarına devam ederse, ikinci bir He Jiankui vakası olacağının farkında.  Ancak, bu çalışmayı yöntemin güvenirliğinden emin olduğu zaman yapacağını söylüyor. “Bence bunu yapacak kadar çılgınım” diye de ekliyor.

Çeviren: Dr. Biyolog Tülin Çetin

02.04.2021

Kaynak : https://www.scientificamerican.com/article/russian-biologist-plans-more-crispr-edited-babies/ (Erişim Tarihi: 26.03.2021 13:52)